Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204 οι Βενετοί κατέλαβαν τη Χίο. Το 1261 ανακτήθηκε από τον αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Δούκα Βατάτζη. Το 1346 την κυρίευσε ο Γενοβέζος ναύαρχος Σιμόνε Βινιόζο και το νησί περιήλθε στην οικογένεια Ιουστινιάνη. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, το νησί κατέβαλλε στους Οθωμανούς ετήσιο φόρο 10.000 δουκάτων. Το 1566 η Χίος καταλήφθηκε από τον Οθωμανό ναύαρχο Πιαλή πασά αλλά το νησί παρέμεινε αυτόνομο ως το 1595. Μετά τη σύντομη κατοχή του νησιού από τον ναύαρχο του δουκάτου της Τοσκάνης Virginio Ursino, εγκαταστάθηκε στη Χίο οθωμανική φρουρά. Οι Βενετοί κατέλαβαν τη Χίο το 1694 αλλά δύο χρόνια αργότερα ο καπουδάν πασάς τούς εκδίωξε με τη βοήθεια των ορθόδοξων κατοίκων του νησιού. Τότε έφυγαν οι περισσότεροι καθολικοί της Χίου. Το νησί συνέχισε να ακμάζει, εξάγοντας κυρίως μαστίχα, κρασί, αμύγδαλα και εσπεριδοειδή. Σημαντική ήταν επίσης η παραγωγή μεταξιού και κεραμικών. Από τα μέσα του 18ου αιώνα, έμποροι από τη Χίο εγκαταστάθηκαν στη Σμύρνη αλλά και τη δυτική Ευρώπη. Το Γυμνάσιο της Χίου, που ιδρύθηκε το 1792, ήταν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα παιδείας στις αρχές του 19ου αιώνα και πριν από την Ελληνική Επανάσταση είχε 700 μαθητές, οι 200 από τους οποίους κατάγονταν από άλλες περιοχές.
Στις 8 Μαΐου 1821 έφτασαν στη Χίο υδραίικα και ψαριανά πλοία υπό τη διοίκηση του Τομπάζη και κηρύχθηκε η επανάσταση. Όμως στις 11 Απριλίου έφτασε ο οθωμανικός στόλος, υπό τη διοίκηση του καπουδάν πασά Καρά Αλή. Ο οθωμανικός στρατός εξόντωσε σχεδόν τον μισό σχεδόν πληθυσμό του νησιού. Στα τέλη του 16ου αιώνα, σύμφωνα με τους δημογέροντες της Χίου, ο πληθυσμός του νησιού ανερχόταν σε 80.000 κατοίκους. Τον ίδιο πληθυσμό αναφέρει βενετικό έγγραφο του τέλους του 17ου αιώνα. Σύμφωνα με το μητροπολίτη της Χίου, το 1822 το νησί είχε 78.000 κατοίκους, από τους οποίους το 1853 είχαν απομείνει 38.000. Η πόλη της Χίου, το 1881, καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από σεισμό. Το 1894, σύμφωνα με τον Vital Quinet, η Χίος είχε 59.600 κατοίκους, από τους οποίους 56.500 ήταν Ελληνορθόδοξοι, 1.500 Μουσουλμάνοι, 1.350 Καθολικοί και 250 Εβραίοι. Λειτουργούσαν στην πόλη της Χίου ένα Δημοτικό Σχολείο θηλέων, ένα αρρένων, ένα Ελληνικό Σχολείο και ένα Γυμνάσιο. Η Βιβλιοθήκη της Χίου, που σχηματίστηκε από τη δωρεά των βιβλίων του Αδαμάντιου Κοραή και του Ιωάννη Σιώτη, ομογενή της Τεργέστης, είχε στα τέλη του 19ου αιώνα 12.000 τόμους. Το 1913, με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου, το νησί προσαρτήθηκε στην Ελλάδα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Βλαστός Αλέξανδρος Μ., Χιακά: ήτοι ιστορία της νήσου Χίου από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της έτει 1822 γενομένης καταστροφής αυτής παρά των Τούρκων, Εκ της τυπογραφίας Γεωργίου Πολυμέρη εν Ερμουπόλει 1840.
Κανελλάκης Κ., Χιακά ανάλεκτα, Αθήνα 1890, φωτ. ανατύπωση Χίος 1893.
Quinet Vital, La Turquie d'Asie, Géographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnée de chaque province de l’Asie Mineure, Ernest Leroux, Παρίσι 1894.
Ζολώτας Γ., Ιστορία της Χίου, επιμ. Αιμιλία Σάρρου, τ. Α΄ , μέρος Ι, Αθήνα 1921, τ. Β΄, Αθήνα 1924, τ. Γ΄ μέρος α΄, Αθήνα 1926., τ. Γ΄, μέρος 2, επιμ. Αιμιλία Σάρου, Αθήνα 1928.
Αργέντης Φιλ., Κυριακίδης Στίλπων, Η Χίος παρά τοις γεωγράφοις και περιηγηταίς από του ογδόου μέχρι του εικοστού αιώνος, τ. 1-3, Αθήνα 1946.
Kolodny E. Y., La population des îles de la Grèce. Essai de géographie insulaire en Méditerranée Orientale, 3 τόμοι, Aix-en-Provence 1974.
Slot B. J., Archipelagus Turbatus. Les Cyclades entre colonisation latine et occupation ottomane, c. 1500-1718, τόμοι 1-2, Βρυξέλες 1982.
Ασδραχάς Σπ. Ι., «Το ελληνικό Αρχιπέλαγος μία διάσπαρτη πόλη», Χάρτες και χαρτογράφοι του Αιγαίου Πελάγους, Αθήνα 1985, σ. 235-248.
Μπελαβίλας Ν., Λιμάνια και οικισμοί στο Αρχιπέλαγος της πειρατείας, 15ος-19ος αι., Αθήνα 1997.
Δημητρόπουλος Δημήτρης, Μαρτυρίες για τον Πληθυσμό των Νησιών του Αιγαίου, 15ος-Αρχές 19ου αιώνα, Τετράδια Εργασίας 27, ΙΝΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 2004.
