Τον 12ο αιώνα ιδρύθηκε η μονή του Αγίου Ιωάννη από τον όσιο Χριστόδουλο. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, η Πάτμος, σε αντίθεση με τα άλλα νησιά του Αιγαίου, δεν καταλήφθηκε από τους Σταυροφόρους αλλά παρέμεινε ημιαυτόνομη. Το 1580 έπληξε επιδημία το νησί. Οι Βενετοί χρησιμοποίησαν την Πάτμο ως βάση κατά την πολιορκία του Χάνδακα τον 17ο αιώνα.
Η Πάτμος αποτελεί ιδιαίτερη και αξιοσημείωτη περίπτωση στο καθεστώς που επικρατεί στο νοτιοανατολικό Αιγαίο του 17ου και 18ου αιώνα. Η αίγλη του μοναστηριού του Ιωάννη του Θεολόγου σε χριστιανούς και αλλόθρησκους και η προνομιακή φορολογική του μεταχείριση, το αναμφισβήτητο κύρος της μονής στη νησιωτική κοινωνία σε συνάρτηση με την μετριοπαθή οθωμανική διοίκηση υπήρξαν οι καθοριστικοί παράγοντες στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας και της εξελικτικής πορείας της τοπικής κοινωνίας.
Οι πολεμικές επιχειρήσεις και οι πειρατικές επιδρομές αποτέλεσαν το μεγαλύτερο πλήγμα για τον πληθυσμό του νησιού. Ωστόσο, στο διάστημα των δύο αιώνων, ο πληθυσμός παραμένει ομοιογενής, αποτελούμενος κατά βάση από Έλληνες ορθόδοξους. Μετά την άλωση του Χάνδακα, η εγκατάσταση Κρητών προσφύγων θα ανανεώσει το οικιστικό τοπίο και θα ενισχύσει τη δύναμη του Κοινού.
Η μονή με τον φρουριακό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής της, αλλά και ως πηγή οικονομικής ανάπτυξης εξακολουθούσε να αποτελεί τον οικιστικό πυρήνα του νησιού, αλλά από τα μέσα του 17ου αιώνα το κλειστό κοινωνικό και οικονομικό σύστημα καταρρέει. Η οικονομική άνοδος λαϊκών επιφέρει τον 18ο αιώνα, την υποχώρηση της εκκλησιαστική ελίτ απέναντι σε ομάδες εύπορων καραβοκύρηδων και δραστήριων εμπόρων. Ιερωμένοι και γυναίκες εξακολουθούν να αποτελούν την πλειονότητα των μόνιμων κατοίκων. Η φυσιογνωμία της νησιωτικής κοινωνίας αλλάζει, καθώς μαζί με την έντονη θρησκευτικότητα, τη φιλομάθεια παρατηρείται εξίσου έντονη την επιθυμία απόκτησης υλικών αγαθών και της ανάγκης για κοινωνική καταξίωση. Ο πλουτισμός, η κοινωνική ανέλιξη, η ενεργή συμμετοχή στα κοινά, ακόμα και ένα είδος κοσμοπολιτισμού συνυπάρχουν σε ένα πλαίσιο θρησκευτικής αποδοχής και συναίνεσης.
Πληθυσμός
Η Πάτμος παρέμεινε ακατοίκητη για μεγάλες περιόδους. Σύμφωνα με τα φορολογικά κατάστιχα, στις αρχές του 17ου αιώνα η Πάτμος είχε 368 φορολογικές εστίες, αριθμός που παρέμεινε σταθερός ως τα τέλη του 18ου αιώνα. Το 1827-30 καταμετρήθηκαν στο νησί σε τοπική απογραφή 2.815 κάτοικοι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Asdrachas S. I., Patmos entre l'Adriatique et la Méditerranée orientale pendant la seconde moitié du XVIIIe siècle, d' après les registres de Pothitos Xénos, Παρίσι (διδ. διατρ. EPHE, VΙe Section – Paris 7), 1972.
• Ζαχαριάδου Ελισάβετ A. 1966. «Συμβολή στην ιστορία του νοτιοανατολικού Αιγαίου (με αφορμή τα πατμιακά φιρμάνια των ετών 1454-1522)», Σύμμεικτα 1 (1966), σελ. 184-230.
• Ιακωβίδης Χρήστος, Χώρα Πάτμου 1088-1912, Αθήνα 1978.
• Ασδραχάς Σπύρος, Ι., «Το ελληνικό Αρχιπέλαγος μία διάσπαρτη πόλη», Χάρτες και χαρτογράφοι του Αιγαίου Πελάγους, Αθήνα 1985, σελ. 235-248.
• Ασδραχάς Σπύρος. (σε συνεργασία με την Αικατερίνη Ασδραχά), «Βαπτιστικά και οικογενειακά ονόματα σε μια νησιωτική κοινωνία: Πάτμος», Οικονομία και νοοτροπίες, Αθήνα 1988, σελ. 211-233.
• Παπαδόπουλος Σ., και Χ. Φλωρέντης, Νεοελληνικό αρχείο Ι. Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου, Κείμενα για την τεχνική και την τέχνη, Αθήνα 1990.
• Balta E. ‘Recensements ottomans de Patmos (XVe-XVIIe s.)’, Mélanges Halil Sahillioglu 2 (1997) 63-74.
• Μπελαβίλας Νίκος, Λιμάνια και οικισμοί στο Αρχιπέλαγος της πειρατείας, 15ος-19ος αι., Αθήνα 1997.
• Ολυμπίτου Ευδοκία, Η οργάνωση του χώρου στο νησί της Πάτμου (16ος-19ος αιώνας), Αθήνα 2002.
• Ολυμπίτου Ευδοκία, «Η συγκρότηση ενός νησιωτικού οικισμού: η Χώρα της Πάτμου κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας», Πληθυσμοί και οικισμοί του ελληνικού χώρου. Ιστορικά Μελετήματα, Τετράδια εργασίας 18 (2003), σελ. 133-161.
• Δημητρόπουλος Δημήτρης, Μαρτυρίες για τον Πληθυσμό των Νησιών του Αιγαίου, 15ος-Αρχές 19ου αιώνα, Τετράδια Εργασίας 27, ΚΝΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 2004.
