Στα μεσοβυζαντινά χρόνια η Πάτρα γνώρισε μια περίοδο ακμής λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου, της μεταξουργίας, της ταπητουργίας και της υφαντουργίας. Το 1205 η πόλη καταλήφθηκε από τον Γουλιέλμο ντε Σαμπλίτ και συμπεριλήφθηκε στο Πριγκηπάτο της Αχαΐας αλλά από το 1231 την κυβερνούσαν αρχιεπίσκοποι διορισμένοι από τον Πάπα. Το 1430 κατέλαβε την Πάτρα ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο οποίος τη συμπεριέλαβε στο Δεσποτάτο του Μωρέως. Το 1458 ο Δεσπότης Θωμάς Παλαιολόγος παρέδωσε την Πάτρα στον οθωμανό σουλτάνο Μεχμέτ Β΄. Καθώς οι Βενετοί κατείχαν την Ναύπακτο, οι Οθωμανοί έχτισαν τα οχυρά του Ρίου και του Αντιρρίου στις δύο όχθες του Κορινθιακού κόλπου. Οι συχνές βενετικές επιδρομές όμως συνέβαλαν στη μείωση του πληθυσμού της Πάτρας. Το 1687 κατέλαβε την πόλη ο βενετικός στόλος με επικεφαλής τον Φραγκίσκο Μοροζίνι. Η Πάτρα αποτέλεσε μέρος του βενετικού Βασιλείου του Μωρέως μέχρι το 1715, όταν την ανακατέλαβαν οι Οθωμανοί. Κατά τον 18ο αιώνα η πόλη γνώρισε ακμή λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου. Αν και δεν διέθετε φυσικό λιμάνι, η Πάτρα, λόγω της θέσης της, έγινε κέντρο εξαγωγής των γεωργικών προϊόντων της πελοποννησιακής ενδοχώρας. Στις 23 Μαρτίου 1821 κηρύχθηκε η Επανάσταση στην Πάτρα. Η πόλη υπέφερε ιδιαίτερα και τελικά παραδόθηκε στην ελληνική διοίκηση τον Οκτώβριο του 1828.
Μετά την ανεξαρτησία του Ελληνικού Κράτους ξεκίνησε η περίοδος της μεγαλύτερης ακμής της Πάτρας. Οι κάτοικοι της, που την είχαν εγκαταλείψει στη διάρκεια της επανάστασης, επέστρεψαν και συγχρόνως εγκαταστάθηκε μεγάλος αριθμός αγροτών από τα Επτάνησα και την Ήπειρο, αλλά και έμποροι από τη Σμύρνη, τη Χίο, το Λιβόρνο και την Τεργέστη. Το 1828 η Πάτρα είχε 4.000 κατοίκους ενώ το 1850 ο πληθυσμός είχε αυξηθεί σε 15.400 κατοίκους. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο πληθυσμός είχε φτάσει περίπου στους 85.000 κατοίκους. Η εγκατάσταση μεγάλου αριθμού «ετεροχθόνων» από την Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα προκάλεσε αντιδράσεις των «αυτοχθόνων» κατοίκων. Η αύξηση της εμπορικής κίνησης, και κυρίως η ζήτηση της σταφίδας στις αγορές της δυτικής Ευρώπης προσείλκυσε επίσης αρκετούς Ιταλούς, Βρετανούς και Γερμανούς. Από το 1850 ως το 1890 η Πάτρα ήταν το μεγαλύτερο κέντρο εξαγωγής σταφίδας κυρίως προς τη Βρετανία, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Από το λιμάνι της Πάτρας εξάγονταν επίσης καπνά της Αιτωλοακαρνανίας, γλυκόριζα και γαλακτοκομικά προϊόντα από την Ήπειρο, ενώ εισάγονταν ξυλεία και χαρτόμαζα που έφθαναν από το λιμάνι της Τεργέστης. Παράλληλα, από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισαν να ιδρύονται εργοστάσια υφαντουργίας, παραγωγής οινοπνευματωδών ποτών, χαρτοποιίας καθώς και αλευρόμυλοι. Η σταφιδική κρίση μετά το 1893 αποτέλεσε μια από τις βασικές αιτίες της υπερατλαντικής μετανάστευσης και η Πάτρα έγινε η έδρα αρκετών ακτοπλοϊκών εταιριών που μετέφεραν μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Η Πάτρα στα περιηγητικά έργα
Μέσα από αφηγήσεις και λογοκλοπές στα περιηγητικά κείμενα, η Πάτρα εμφανίζεται στην αρχή μία πόλη χωρίς εκπλήξεις. Αργότερα, το κείμενο του Παυσανία «Eλλάδος Περιήγησις» και ο Άγιος Aνδρέας τής δίνουν μια θέση στον ιστό της Iστορίας και βαθμιαία εδραιώνεται η αρχαιολόγηση του χώρου. Ως αναγκαστικός σταθμός κατά την άφιξη και κατά την αναχώρηση των ταξιδιωτών από τη χώρα, η πόλη συμβολίζει μετωνυμικά την είσοδο και την έξοδο από τον ελλαδικό χώρο και όλο το παρελθόν του. Tον 19ο αιώνα κυρίως, οι επισκέπτες θαμπώνονται επίσης από τον φυσικό περίγυρο της Πάτρας, ενώ γίνεται σαφής η ανάπτυξη της πολιτείας μέσα από διαφωτιστικές πληροφορίες για τα δημογραφικά και οικονομικά της μεγέθη.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Δρούλια Λουκία, «Η ‘‘εμποροεταιρεία’’ των αδελφών Ζαΐμη, Παν. Χειλοπούλου και Σπ. Κανέλου, Πάτρα 1814-1816», Πρακτικά Β’ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τομ. Γ’, Αθήνα 1981-1982.
Λάζαρης Βασίλης, Πολιτική Ιστορία της Πάτρας, Αθήνα 1986.
Πιζάνιας Πέτρος, Οικονομική ιστορία της ελληνικής σταφίδας, 1851-1912, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας, Αθήνα 1988.
Μπακουνάκης Νίκος, Πάτρα, μια ελληνική πρωτεύουσα στον 19ο αιώνα, Καστανιώτης, Αθήνα 1995.
Frangakis-Syrett Elena, «Patras and its hinterland: cityport development and regional change in 19th century Greece», στο Cityports, Coastal Zones and Regional Change, επιμ. B. Hoyle, Wiley: Chichester, 1996.
Σκλαβενίτης Τριαντάφυλλος Ε.– Στάϊκος Κωνσταντίνος Σπ. (επιμ.), Πάτρα, από την αρχαιότητα έως σήμερα, επιμ., Κότινος: Αθήνα 2005.
