Η Θεσσαλονίκη ήταν η δεύτερη σε σημασία πόλη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μετά την τετάρτη σταυροφορία παραχωρήθηκε στον Βονιφάτιο του Μομφερρά ο οποίος έγινε βασιλιάς της Θεσσαλονίκης, ως υποτελής του λατίνου αυτοκράτορα της Ρωμανίας. Το 1223 κατέλαβε την πόλη ο δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Κομνηνός και το 1246 η Θεσσαλονίκη συμπεριλήφθηκε στην Αυτοκρατορία της Νικαίας. Το 1342 πήραν την εξουσία στη Θεσσαλονίκη οι Ζηλωτές, μεταρρυθμιστική ομάδα του πληθυσμού της πόλης, οι οποίοι διοίκησαν την πόλη για περίπου είκοσι χρόνια. Στη διάρκεια του 14ου αιώνα η Θεσσαλονίκη ήταν κέντρο με έντονη πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση. Το 1387 η Θεσσαλονίκη παραδόθηκε στους Οθωμανούς αλλά οι Βυζαντινοί ανέκτησαν την πόλη μετά την ήττα το 1402 του οθωμανικού στρατού στη μάχη της Άγκυρας απέναντι στον Ταμερλάνο. Το 1423 ο Βυζαντινός διοικητής της Θεσσαλονίκης παρέδωσε την πόλη στους Βενετούς, ελπίζοντας ότι θα καταφέρουν να την προστατεύσουν από τους Οθωμανούς. Το 1426 όμως την πολιόρκησε ο σουλτάνος Μουράντ Β΄ και τελικά η πόλη καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς το 1430. Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης είχε περιοριστεί στις 7.000 κατοίκους, και μετά την κατάληψή της ο Μουράντ την εποίκισε με Μουσουλμάνους και μετέτρεψε τις περισσότερες εκκλησίες σε τεμένη. Στα τέλη του 15ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη Εβραίοι, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από τη Γερμανία, τη Σικελία, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Οι Ισπανοεβραίοι (Σεφαρδίτες), ως πλειονότητα, επέβαλαν τη γλώσσα τους στους υπόλοιπους Εβραίους και έδωσαν νέα ώθηση στην οικονομική ζωή της πόλης. Οι Εβραίοι παρήγαγαν τσόχες για τις στολές των γενιτσάρων και παράλληλα ίδρυσαν ταπητουργίες. Χάρη στις εμπορικές δραστηριότητες και τις επαφές τους με τη Βενετία, τη Γένοβα και το Άμστερνταμ, η Θεσσαλονίκη έγινε σημαντικό κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στα τέλη του 16ου αιώνα άρχισαν να εγκαθίστανται μαζικά στην πόλη Χριστιανοί από τα Άγραφα, οι οποίοι ασχολούνταν κυρίως με την κατασκευή χάλκινων σκευών και τη σιδηρουργία. Σύμφωνα με τον Οθωμανό λόγιο Εβλιά Τσελεμπή, η πόλη στα μέσα του 17ου αιώνα είχε 48 μουσουλμανικές, 56 εβραϊκές και 16 χριστιανικές (ελληνικές και αρμένικες) συνοικίες. Οι Εβραίοι αποτελούσαν τη μεγαλύτερη ομάδα του πληθυσμού της πόλης, με δεύτερη τους Μουσουλμάνους και μόλις τρίτη τους Χριστιανούς. Οι Χριστιανοί κατοικούσαν κυρίως στην περιοχή γύρω από την Καμάρα (θριαμβικό τόξο του Γαλερίου), οι Μουσουλμάνοι στην Άνω Πόλη και οι Εβραίοι κοντά στο λιμάνι.

Στα τέλη του 17ου αιώνα το εμπόριο της Θεσσαλονίκης υπέστη πλήγμα λόγω της ανάπτυξης των διατλαντικών εμπορικών δρόμων και της παρακμής της Βενετίας και της Γένοβας. Στις αρχές του 18ου αιώνα η κίνηση του λιμανιού γνώρισε ανάκαμψη και στην πόλη εγκαταστάθηκαν Βρετανοί και Γάλλοι έμποροι. Σύμφωνα με τον Γάλλο περιηγητή Paul Lucas, το 1714 η Θεσσαλονίκη είχε 40.000 κατοίκους ενώ κατά τον Γάλλο πρόξενο το 1723 ο πληθυσμός ανερχόταν σε 50.000 κατοίκους. Στα τέλη του 18ου αιώνα η Θεσσαλονίκη είχε γίνει ξανά ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Ευρώπης και εξαγωγικό κέντρο μαλλιού, καπνών, βαμβακιού, μεταξιού και τσόχας από τη Μακεδονία και τις βαλκανικές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ως αποτέλεσμα της οικονομικής ανάπτυξης εγκαταστάθηκαν στην πόλη χριστιανοί έμποροι από την υπόλοιπη Μακεδονία. Αρκετοί Ελληνορθόδοξοι μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία, και μετά την κήρυξη της ελληνικής επανάστασης στη Χαλκιδική ο χριστιανικός πληθυσμός της πόλης υπέστη διωγμούς. Η ανάπτυξη της πόλης εντούτοις συνεχίστηκε, και από τα μέσα του 19ου αιώνα σταδιακά κατεδαφίστηκαν τα τείχη, διανοίχτηκαν νέοι δρόμοι και διαμορφώθηκε η προκυμαία. Στα τέλη του 19ου αιώνα η πόλη συνδέθηκε σιδηροδρομικά με το Βελιγράδι, την Κεντρική Ευρώπη και την Κωνσταντινούπολη. Ο πληθυσμός αυξήθηκε από 50.000 κατοίκους το 1865 σε 120.000 στις αρχές του 20ου αιώνα, με τους Εβραίους να αποτελούν μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο την πλειονότητα του πληθυσμού. Η πόλη έγινε κέντρο πολιτικής δραστηριότητας των Νεοτούρκων και επίκεντρο της δραστηριότητας αντίπαλων βαλκανικών εθνικιστικών ομάδων. Το 1908 εκδηλώθηκε το Κίνημα των Νεοτούρκων, που επέβαλε την επαναφορά του συντάγματος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, και ένα χρόνο αργότερα ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμήτ εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Το 1909 ιδρύθηκε στην πόλη η Σοσιαλιστική Ομοσπονδία (Fédération Socialiste), η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οργάνωση του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα. Στη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου η Θεσσαλονίκη καταλήφθηκε από τον ελληνικό στρατό και με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) προσαρτήθηκε στην Ελλάδα .

Οι περιηγητές στη Θεσσαλονίκη

Στην αρχή του περιηγητικού ρεύματος, οι ταξιδιώτες μάς δίνουν ψήγματα πληροφοριών για την πολιτεία της Θεσσαλονίκης και τους ανθρώπους (15ος-αρχές 17ου αιώνα). Σταδιακά οι επισκέπτες αρχίζουν να αντιμετωπίζουν με περισσότερη ευαισθησία και γνώση το μνημειακό παρελθόν, τον πολυεθνοτικό χαρακτήρα και την εμπορική σημασία της πόλης (τέλη 17ου-18ος αιώνας) ενώ τα αρχαιοδιφικά τους ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στις συλλεκτικές τους μανίες. Τον 19ο αιώνα πλέον, οι περιηγητές αναπαριστά ολοζώντανο το βίο των ανθρώπων συνολικά, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο χώρο, ενώ η πολιτική ρευστότητα, η οποία μεγεθύνεται ως τις αρχές του 20ού αιώνα, γίνεται η κατευθυντήρια συντεταγμένη όπου οι Eυρωπαίοι βάδισαν ή και απλώς συνέταξαν κείμενα σχετικά με την πολιτεία, τα οποία όμως κυρίως ευνοούσαν σκοπιμότητες πολιτικές ή εθνικές πέραν των ελληνικών συνόρων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

De Beaujour Felix, Tableau du Commerce de la Grèce, formé d’après une année moyenne, dépuis 1787 jusqu’au 1797, Imprimérie de Crapelet, Paris An VIII (1800).

Νίκος Γ. Σβορώνος, Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα, Θεμέλιο, Αθήνα 1996.

Δημητριάδης Βασίλης, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας (1430-1912), ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1983.

Μόλχο Ρένα, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919, μια ιδιαίτερη κοινότητα, Θεμέλιο, Αθήνα 2001.

Γερολύμπου Αλέκα, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Θεσσαλονίκης και Βορειοελλαδικές πόλεις στο τέλος του 19ου αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004.

Χεκίμογλου Ευάγγελος, «Ιστορία της επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη: Οθωμανική περίοδος», στο Χ. Παπαστάθης και Ε. Χεκίμογλου (επιμ.), Η ιστορία της επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη, τ. Β., η Οθωμανική Περίοδος, ΠΕΕΒΕ, Θεσσαλονίκη 2004.

Mazower Mark, Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006.

Αναστασιάδου Μερόπη, Θεσσαλονίκη 1830-1912, μια μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, Εστία, Αθήνα 2008.

Θεολόγου Κώστας, Χώρος και Μνήμη, Θεσσαλονίκη 15ος-20ος αι.: Από τις παραδοσιακές κοινότητες στην αστική νεωτερικότητα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2008.