Οι Κυδωνίες ήταν ίσως η μεγαλύτερη πόλη της Μικράς Ασίας με σχεδόν αμιγή ελληνορθόδοξο πληθυσμό. Η πόλη ιδρύθηκε κατά τον 18ο αιώνα από κατοίκους της Λέσβου. Ο πληθυσμός ενισχύθηκε με τη άφιξη νέων ομάδων από τη νότια Ελλάδα και, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, ακόμη και από την Ήπειρο στα μέσα του 18ου αιώνα. Η οθωμανική διοίκηση παραχώρησε στις Κυδωνίες πλήρη αυτοδιοίκηση και απαλλαγή από ορισμένους φόρους ενώ συγχρόνως απαγόρευσε την εγκατάσταση στρατού στην πόλη. Το καθεστώς αυτό ευνόησε την αύξηση του πληθυσμού και την οικονομική ακμή των Κυδωνιών. Το 1817 ήδη οι Κυδωνίες είχαν 20.000 χριστιανούς κατοίκους. Το Γυμνάσιο των Κυδωνιών, που ιδρύθηκε το 1803, ήταν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα διάδοσης του πνεύματος του Διαφωτισμού. Σε αυτό δίδαξαν ο Γρηγόριος Σαράφης, ο Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο Θεόφιλος Καΐρης και ο Ευστράτιος Πέτρου και εκεί φοιτούσαν περίπου 450 μαθητές. Στις αρχές της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, οι περισσότεροι κάτοικοι εγκατέλειψαν τις Κυδωνίες και η πόλη πυρπολήθηκε από τον οθωμανικό στρατό.

Η μεγάλη ακμή της πόλης ξεκίνησε το 1832, μετά την επιστροφή των κατοίκων. Το λάδι και οι ελιές ήταν τα σημαντικότερα προϊόντα της περιοχής των Κυδωνιών. Το 1899 στην πόλη λειτουργούσαν, κατά τον Ιωάννη Κάλφογλου, 120 ελαιοτριβεία, 50 σαπωνοποιεία, 20 βυρσοδεψεία, 28 μαχαιροποιεία, 30 μύλοι και 80 αποστακτήρια ούζου. Το 1882 έγινε εκβάθυνση του λιμανιού για να μπορεί να δέχεται μεγαλύτερα πλοία. Η πόλη στις αρχές του 20ου αιώνα είχε περίπου 30.000 κατοίκους ενώ σύμφωνα με την οθωμανική απογραφή του 1914 στις Κυδωνίες κατοικούσαν 31.440 Ρωμιοί και μόλις 454 Μουσουλμάνοι. Η πόλη καταλήφθηκε στις 16/29 Μαΐου 1919 από τον ελληνικό στρατό, ο οποίος αποχώρησε τον Σεπτέμβριο του 1922. Ο ελληνορθόδοξος πληθυσμός εγκατέλειψε την πόλη και τη θέση του πήραν ελληνόφωνοι Μουσουλμάνοι από την Κρήτη (Τουρκοκρητικοί).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Quinet Vital, La Turquie d'Asie, Géographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnée de chaque province de l’Asie Mineure, Ernest Leroux, Παρίσι 1894.

Σακκάρης Γ., Ιστορία των Κυδωνιών, Αθήνα 1920.

Αναγνωστοπούλου Σία, Μικρά Ασία, 19ος αι-1919, Οι Ελληνορθόδοξες Κοινότητες, Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό Έθνος, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1997.

Κάλφογλου Ιωάννης Ζ., Ιστορική Γεωγραφία της Μικρασιατικής Χερσονήσου, ΚΜΣ, Αθήνα 2002.

Μυτιλήνη και Αϊβαλί (Κυδωνίες), Μια αμφίδρομη σχέση στο Βορειοανατολικό Αιγαίο, Ε’ Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας, ΙΝΕ-ΕΙΕ, Αθήνα 2007.

Sakin Orhan, Osmanlı’da Etnik Yapı, 1914 Nüfusu, Ekim, İstanbul 2008.